اساتيدم از ابتداى ورود به حوزه

اولين استادى كه داشتم و امثله را نزد او خواندم الان در حوزه نيست. مقدارى از صرف مير را هم نزد استادى خواندم كه الان در قم نيست و نمى دانم كه در قيد حيات است يا نه البته خبر داشتم كه يك وقتى در تهران بود. مقدارى از صرف مير را نيز نزد كسى خواندم كه اكنون بازنشسته ادارى و قبلا مسؤول بعضى از بانكها بود و قدرى ادبيات وارد بود نام او را الان در خاطر ندارم. آن موقع در صندوق دارى و دفتردارى در بازار به پدرم هم كمك مى كردم. سيوطى را نزد يكى از علماى گيلان كه آن زمان در قم زندگى مى كرد خواندم كه الان نام ايشان را به خاطر ندارم و نمى دانم كه زنده است يا نه. تدريجاً به سطوح بالاتر رسيدم و اساتيدى داشتم كه بعضى از آنها هستند و عده اى هم نيستند. كفايه را مقدارى نزد آقاى مجاهدى كه فوت كردند خواندم. مقدارى از لمعه را نزد حاج آقا حسين جزائرى خواندم كه ايشان نيز فوت كردند. مقدارى از لمعه و قوانين را نزد آقاى ستوده مى خواندم كه الان در قيد حيات است و خداوند ايشان را سلامت بدارد. ايشان فردى بسيار وارسته است و من ايشان را كم نظير مى دانم. يكى از چشمانشان از بين رفت و ديگر درس را رها كردند. مقدار ديگرى از كفايه را نزد آقاى سلطانى (4) كه خداوند ايشان را رحمت كند، خواندم. معالم را نزد يكى از آقايان زنجانى مى خواندم كه گويا آشيخ يعقوب نام داشت و نمى دانم اكنون كجاست. قدرى ادبيات مغنى را نزد اصغرآقا طاهرى كنى خواندم او تا آخر عمر هم معمم نشد و چندين سال قبل فوت كرد. سطح را خيلى سريع خواندم يعنى زمانى كه مصدق سقوط كرد ظاهراً من مغنى مى خواندم در حالى كه در سال 36 ـ 35 به درس خارج مى رفتم. به هر حال دوره سطح را حداكثر ظرف پنج سال خواندم. در يكى از آن سالها به ياد دارم كه گويا غير از ايام عاشورا و شهادت اميرالمؤمنين(ع) و عيد نوروز و شايد سيزده بدر (كه رسم بود با پدرمان به بيرون از شهر مى رفتيم و اگر نمى خواستم بروم بايد تنها مى ماندم) در بقيه ايام درس را تعطيل نكرديم. اين بود كه سريع پيشرفت كرديم و شايد در سال 35 يا 36 شمسى بود كه به درس مرحوم امام و مرحوم آقاى بروجردى مى رفتم. مقدارى از رسائل و مكاسب را نزد آقاى مشكينى (5) خواندم. البته نزد استادهاى ديگر هم خواندم. در مقطع سطح، مقدارى از منظومه را هم نزد آقاى منتظرى (6) خواندم. نزد ايشان فقط همين درس را خواندم در كفايه هم دو استاد داشتم يكى آقاى سلطانى و يكى هم آقاى مجاهدى. اما درس خارج را ابتدا خدمت مرحوم آقاى بروجردى و امام هر دو را مى رفتم اول درس امام بود و بعد درس آقاى بروجردى. درس امام ساعت هشت صبح در مسجد سلماسى برگزار مى شد و سپس درس آقاى بروجردى در ساعت نه صبح در مسجد بالاسر حرم برقرار بود. پس از آن به كتابخانه فيضيه مى رفتم و تا ظهر كار مى كردم. گاهى از اوقات نيز درس مرحوم آقاى حاج آقا مرتضى حائرى كه ساعت ده به بعد بود مى رفتم. اساتيد درس خارج را به خوبى به ياد دارم. در كلاس هاى درس آقاى حائرى، مرحوم آميرزا هاشم آملى و مرحوم امام زياد بوده ام. درس مرحوم آقاى بروجردى را بيش از چهار يا پنج سال درك نكردم و ايشان فوت نمودند. درس آقاى داماد هم زياد بودم مقدارى هم از درس آقاى فريد اراكى استفاده كردم و درس آقاى اراكى هم خيلى بودم. مقدار كوتاهى هم در درس آقاى شريعتمدارى بودم. مقدارى هم يك بحث فقهى مربوط به ارث را نزد آقاى گلپايگانى خوانديم آن زمان درس ايشان شلوغ نبود تا اينكه پس از فوت آقاى بروجردى درس را به مسجد بالاسر منتقل كردند كه ديگر به تدريج درس مرجعيت بود و شلوغ مى شد. من آن موقع ديگر جز يك روز بيشتر شركت نكردم. مى توانم بگويم بيشترين استفاده را از مرحوم امام و مرحوم آقاى داماد و مرحوم آقاى اراكى بردم و سپس از محضر آقايان حائرى و ميرزا هاشم آملى (7)استفاده كردم. رحمة الله عليهم اجمعين.
اولين امتحانم كتابهاى لمعه و قوانين بود. پس از آن امتحان رسائل را دادم، لمعه و قوانين را يادم نيست كه چطور و نزد چه كسى امتحان دادم ولى رسائل و مكاسب را مرحوم خورگانى رشتى كه پيرمرد محققى بود امتحان گرفت. يكى ديگر از ممتحنين، مرحوم آقاى مستقيم بود. ممتحن كفايه و خارج را نيز يادم نيست كه چه كسانى بودند.
من نزد مرحوم امام اواخر بحث اشتغال را درس مى رفتم كه ايشان تبعيد شدند. بحث استصحاب و تعادل و تراجيح را نيز در تبعيد از كتابهاى اصولى كار كردم و حاشيه زدم درس مرحوم آقاى داماد هم ادامه اصول را شركت كردم. در ايام تبعيد نيز غير از كارهاى اجتماعى به امور علمى هم مشغول بودم. كتاب امام و ديگر كتابهاى فقهى و اصولى را برايم از قم آوردند و به آنها مراجعه مى كردم يا حاشيه مى زدم.