تدريس معاد و نظرات علما در اين باره

اما مباحث راجع به معاد حدود چهل جلسه طول كشيد. در جلسات اوليه در باره معاد از بعد علمى صحبت كردم. على رغم اينكه اين بخش را نزد استاد نخواندم; چون كه مرحوم آقاى طباطبائى بخش معاد را تدريس نمى كردند، ولى اين مبحث اسفار را هم تدريس كردم. در اين مباحثى كه اخيراً رسيدم و بيشتر بررسى كردم نظر خودم اين شد كه نظريه معاد مرحوم صدرالمتألهين را نپذيرم. البته روزى من پاى صحبت آقاى داماد در بازار بودم و ايشان به مرحوم صدرالمتألهين حمله كرد و با حالت تحقيرآميز گفت ملاصدرا بى خود گفته. فرداى آن روز مرحوم امام در درس اصول (كه البته من در آن جلسه حاضر نبودم) در كوچه حرم، در مسجد فرموده بود: ملاصدرا وَ ما اَدْراكَ ملاصدرا (25) و بعد ظاهراً قسم خورده بود كه والله معادى كه ملاصدرا مى گويد همان معادى است كه پيرزنان و عجائز مى گويند. دريافت ما بر اين بود كه آن معادى كه مرحوم صدرالمتألهين مى گويد با معادى كه بزرگان و فقها و حتى عجائز و آن معادى كه ما از ادله مى فهميم فرق دارد.
تصور بنده از نظر علامه اين بود كه نظر ايشان مثل نظر امام بود، به استناد اينكه من با ايشان راجع به مجله اى در باره معراج بحثى كرديم و به بحث معاد اشاره شد از نگاههاى علامه و يك كلمه اى كه گفت فهميدم كه تقيةً نمى خواهد درس معاد را بگويد. تصورم اين است كه عقيده علامه در باب معراج، معراج جسمانى نبوده است. در جايى از تفسير الميزان هم مى گويند كه دليلى از آيات قرآن بر معراج جسمانى نداريم. بنده كتابى دارم به نام مرزها كه بارها چاپ شده است و در آنجا نظر علامه را نقل كرده ام و بعد نظر مرحوم مجلسى را هم آورده ام كه ايشان مى گويد هر كس اين عقيده را داشته باشد متفلسف و كافر و ملحد است. من در آنجا نوشته ام كه اين هر دو نفر براى ما علامه اند و آنها را احترام مى كنيم چون هيچكدام از اينها جزء اصول دين نيست، بلكه صرفاً يك بحث علمى است و هر كس نظر خودش را دارد. آقاى طباطبايى اسفار را كه تعطيل كرد (26) شفا را با نظر آقاى بروجردى شروع كرد. چون اسفار با شفا فرق دارد، اسفار به درك عاميانه از معاد حمله مى كند. ملاصدرا در آنجا فقها را به شدت مى كوبد و مى گويد شما اصلا نمى فهميد اين ادله يعنى چه. اما ابن سينا (27) در شفا مى گويد آنچه ما مى فهميم معاد روحانى است و معاد جسمانى را نمى فهميم; هر چند چون پيامبر(ص) فرموده قبول داريم. اين تعبير خيلى مهم بود و آقاى بروجردى به همين خاطر گفته بود كه شفا را شروع كنيد و ايشان هم شفا را شروع كرد و تا آخر الهيات ادامه داد. دو مرتبه اسفار را شروع كرد كه ما هم شركت مى كرديم. البته بحث، بحث علمى است و اين چنين نيست كه اين مباحث جزو اصول عقايد باشد.