سومین مطلب که سید جزء شرایط جماعت ذکر کردند این است که موقف مأموم نباید جلوتر از موقف امام باشد آیا لازم است عقب تر باشد یا مساوی باشد آیا فرق دارد در اینکه یک مأموم باشد یا چند مأموم آیا همه ی انسانها دراین جهت برابرند یا ترتیب است؟ مثلا شیخ و بعضی گفتند بین مأمومین ترتیب است: اولی مردهای آزاده بعد مردهای عبد بعد اطفال بعد زنها ایستاد شود.

ما دلیلی به ترتیب نداریم بین مکلفین، بعضی گفتند بعد از مردهای آزاده خنثی باشد.

و آنکه مهم است بحث شود این است که مأموم جلوتر از امام نباشد آیا عقب تر باشد یا نه بحث می کنیم.

 عبارت سید در عروه: چهارمین از شرایط( شرط چهارم قرار دادند) ان لایتقدم المأموم علی الامام فی الموقف در محل ایستادن، مأموم مقدم از امام نباشد، میزان را محل ایستادن گرفته است، نه محل سجده، نه محل رکوع که سر و پا جلو برود و لو تقدم ابتداءً او فی الاثناء، اگر از اول نماز یا در وسط نماز جلوتر ایستاد بطل صلاته، نمازش باطل است ان بقی علی نیت الائتمام، اگر به نیت اقتداء بازهم باقی بماند. والاحوط تأخره عنه، به احتیاط مستحبی عقب تر ایستاد شود. و ان کان الاقوی جواز المساوات، و لواقوا مساوی بودن درست است. اما و لابأس بزیادة المأموم علی الامام فی رکوعه و سجوده لطول قامته، اگر گردن دراز است و قد بلند است جلوتر می افتد اشکال ندارد و ان کان الاحوط مراعاته فی جمیع الاحوال، گرچه احتیاط مستحب این است اینها را در تمام احوال مراعات کند یعنی سر و گردن جلو نیفتد.

چندتا مسأله است: اول اینکه مأموم در موقف جلو نباشد چون مفهوم امامت این اقتضاء را دارد که عقب ایستاد شود و گرچه امامت معنایش این است در افعال از او جلو نیفتد چون امام پیشوا است و مأموم متابعت کند ولی در عرف متشرعه این اقتضاء را دارد که موقف مأموم جلوتر نباشد.

علاوة اجماع در مسأله این است که مأموم جلونباشد، بعضی می گویند ضرورت دین است که جلو نباشد، ضرورت یعنی بدهی، یعنی دیگران ما را به این حکم می شناسند. مثلا اصل نماز و حجاب ضروری دین است، غیر مسلمانها ما را به این دو می شناسند که مسلمین چنین حکمی را دارند و لو مخالفت می کنند، گاهی بدهی مذهب است که در شیعه چنین چیزی است پس عرف متشرعه و ضرورت دین و مذهب و اقتضاء مفهوم امامت این است که موقف مأموم جلو نباشد و روایات هم است.

اگر کسی جلوتر ایستاد نمازش طبق فرمایش سید باطل است اما چرا نمازش باطل باشد با اینکه قرائت را خودش خوانده یا در رکعت سه و چهار است. جماعت باطل است ولی چرا نماز باطل باشد اگر وظیفه منفرد را انجام داده رکن مطاوعتی هم انجام نداده تا زیاده رکن باشد.

کسی که جماعت نیت یعنی منفرد و فرادا، نیت نمی خواهد و جماعت نیت ائتمام می خواهد.

آیا عقب تر لازم است ایستاد شود؟ از مرحوم بوعلی( ابن عقیل) که عقب ایستاد شود، و صاحب جواهر لازم نمی داند و صاحب حدایق هم لازم می داند عقب تر باشد و لو مقدار کم.

بعضی تفصیل دادند بین یک مأموم که باید کنار امام ایستاد شود اگر چند مأموم باشند خلف امام ایستاد شود و دلیل این ها چیست؟ باز مفهوم اقتداء و امامت که متضایفان هستند معنای جلو و عقب نهفته است.

مأموم یعنی تابع و متبوع یعنی عقب تر و جلوتر نه مساوی.

استاد: جلو نبودن اجماع- سیره- ضرورت- عند المتشرعه را دارد و اما اینکه عقب تر باشد مفهوم متابعت و اقتداء این را نمی رساند.

دلیل دوم توقیعی است از امام زمان: جلوتر از قبه نباید بایستی، دست راست و دست چپ امام نباید بایستی معنایش این است عقب تر بایستی،لایجوز ان یصلی بین بدیه و لا یمینه و لا یساره جایز نیست جلو قبر و دست راست وچپ نماز بخوانی، یعنی عقب امام نماز بخوانی. منتهی روایت راجع به قبر امام است ولی می گویند اقتضاء امامت همین است که عقب تر بایستی. از روایت یک تعلیل استفاده می شود که لانّ الامام لایصلی بین یدیه نباید جلوتر از امام نماز خوانده شود و این امام جماعت هم امام است.

استاد: روایت اولا ضعف سند دارد و ثانیا معارض با یک توقیع دیگری است که حمیری با سند معتبر نقل کرده است.

2- فاما الصلاة فانها خلفه نماز پشت سر امام باشد و یجعله الامام( یا أمام) قبر را جلو خودش یا امام خودش قرار دهد. و لایجوز ان یُصلّی بین یدیه، نمی تواند جلو امام نماز بخواند، لان الامام لایُتقدم[1][6]، برای اینکه باید جلو باشد و لکن یصلّی عن یمینه و شماله، دست راست و دست چپ امام می شود نماز خواند البتة از آیه سوره حجرات هم این استفاده می شود: یا ایهاالذین آمنوا لاتقدموا بین یدی رسول الله بنابر اینکه ائمه و رسول الله باهم یک حکم دارند اگر جلوتر از پیامبر قرارگرفتن جایز نیست امامان هم همین طور است.از امام بما هو امام جلو نباشد و داریم یرجع به الغالی و یلحق به التالی، اگر جلوتر کسی رفته است باید برگردد و عقب افتاده ها خودشان را به امام برسانند و هم جادة الوسطی.

بعضی می گویند و در رساله ها هم نوشتند اگر توهین به قبر امام نشود می شود جلو قبر نماز خواند.

استاد: نه این حرف درست نیست بلکه آنها چون محور راه مستقیم هستند و برای اینکه جلو افراط و تفریط گرفته شود به آنها باید اقتداء شود، ما دلیل نداریم اگر توهین نشود می شود جلو نماز بخواند.

ولی به این دو روایت می شود تمسک کرد که هر امام جماعت حکم امام معصوم را دارد؟

اولا روایت دوم باب26 که داشت دست راست وچپ نماز نخواند ضعف سند داشت و ثانیاً ائمه معصوم از گناهان بودند و امام جماعت مثل آنها نیست و لو مجتهد عادل و فوق عدالت باشد بازهم اشتباه می کنند، میرزای بزرگ تمام تألیفاتش را در آب انداخت که ممکن است اشتباه داشته باشد وقت دیگران را نگیرد. در جریان تحریم تنباکو چند نفر کشته شدند تا آخر عمر غصه می خورد و علاوة روایت معتبر توقیع نماز دست راست و چپ را جایز می دانست. بنابراین از توقیع هم استفاده نشد که عقب تر از امام باشد.

3- این روایت دو مسأله را می گویند، اصل مسأله و اگر یک نفر مأموم یا چند نفر باشد را بیان می کند صحیحه محمد بن مسلم، شیخ طوسی باسناده عن حسین بن سعید اهوازی سند خوب است، عن صفوان عن الاعلی( علی بن سیابه چه علی بن بزیع) عن محمد بن مسلم عن احدهما(ع) قال: الرجلان یؤم احدهما صاحبه، یکی امام دیگر مأموم، یقوم عن یمینه، از دست راست بایستد پس لازم نیست خلف بایستد، بلکه لازم است دست راست بایستد به حسب تعبیر، و ان کانوا اکثر من ذلک، اگر بیشتر شدند قاموا خلفه، پشت سر بایستند نماز بخوانند و از این روایت استفاده می شود که باید خلف بایستد؟ آقای خوئی و من تبع می گویند بله باید خلف ایستاد شود.

استاد: به نظر من خلف را اثبات نمی کند واجب باشد چون اول موضع را می گوید که یؤم احدهما صاحبه بعد حکم را بیان می کند اگر یک نفر باشد کنار امام و اگر اکثر باشد خلف نماز بخواند و استحباب را بیان می کند. و ثانیاً از مفهوم اقتداء هم استفاده نمی شود که خلف حتما ایستاد شود. چون مفهوم اقتداء تطبیق اعمال است نه خلف امام بایستد.

پس اگر خلف واجب بود باید فرق بین یک نفر و چند نفر نکند پس جزء احکام و آداب است اگر واجب بود عرف متشرعه می گوید باید تأکید و تکرار می شد.

4- موثقه سکونی عن ابی عبدالله(ع) قال امیرالمؤمنین(ع) فی الرجلین اختلفا، فقال احدهما کنتُ امامک، دو نفر اختلاف کردند یک آنها می گویدمن امامت هستم و قال الآخر انا کنتُ امامک، دیگری می گوید من امامت بودم فقال(ع): صلاتهما تامة، فرمود نماز هردو تا درست است، قلتُ فان قال کل واحد منهما کنتُ ائتم بک، اگر هر یک آن دو گفت به تو اقتداء کردم قال: صلاتهما فاسدة[2][7]، نماز هردو فاسد است برای اینکه هیچ کدام قرائت را نخواندند ولی وقتی ادعای امامت کردند قرائت کردند نماز درست است.

حتی باهم مساوی و کنار هم ایستاده بودند که هرکدام ادعای امامت و یا ادعای اقتداء کردند اگر یکی خلف و پشت سر دیگر بود ادعای امامت نمی توانست بکند و همچنین آن دیگری ادعای اقتداء نمی توانست چون در ذهن متشرعه نمی رسد که آنکه خلف است ادعای امامت کند.

5- رایت اباعبدالله یصلّی بقوم و هو الی زاویة فی بیته بقرب الحائط، دیدم امام صادق پیش نماز شده چسبیده به دیوار و کلهم عن یمینیه و لیس علی یساره احد، همه دست راست بودند و هیچ کسی دست چپ نبودند، پس خلف واجب نیست.

6-سئل عن الرجل یؤم الرجلین، از امام سوال شد درباره کسی که امام دونفر شده است قال یتقدمهما و لایقم بینهما[3][8]، جلو می ایستد نه وسط آنها، امام جلو ایستاد شود یا نه واجب نیست و نمازش درست است جلو بایستد بلکه مدموم باید عقب بایستد تا نمازش درست باشد، روایت می گوید امام جلو بایستد، پس مستحب است خلف امام قرار بگیرند، چرا واجب نیست خلف چون جلو ایستادن برای امام واجب نیست و وظیفه امام نیست و عقب ایستادن دخالت در صحت نماز مأموم دارد، و به علاوة ذیل روایت دارد اگر دو نفر باشند و یکی امام و دیگری مأموم کنار امام ایستاد شود.

خلاصه: دلیل بر اینکه اقتداء و ائتمام متقوم باشد براینکه عقب بایستد نداریم، و عقیده آقای خوئی که می فرماید اگر یکی بود سمت راست، بیشتر بود حتما خلف بایستد درست نیست و بلکه جزء آداب است.

علاوة یک نکته ای است: مأموم یک نفر است ولی منتظر است کسی دیگر بیاید چه کار کند کنار امام ایستاد شود یا خلف امام یا اینکه کنار ایستاد شود اگر دیگری آمد عقب بیاید؟

خوئی می گوید اینجا استثناء است و لازم نیست عقب ایستاد شود.

ولی ما می گوییم: همینکه کنار امام ایستاد شده است اقتداء است یا نه؟ بله اقتداء است و پشت سر امام از آداب است. اگر خلف واجب بود باید از اول عقب می ایستاد نه اینکه کنار بایستد و اقتداء هم صدق کند بعد کسی دیگر آمد خلف امام برود پس معلوم می شود خلف امام ایستادن از آداب است.