راجه به اصبح و جها چند حدیث است که روایت شده است:

1- به نقل صدوق اصبح وجها داریم، قال اگر باهم مساوی باشند اصبح وجها مقدم است[1]، مرسل است حدیث.

2- فان کانوا فی السن سواء فا اصبحه وجهاً از فقه الرضاء است[2].

3- و قد روای اذا تساوو فاصبحهم وجهاً، ولی همه مرسلات است[3].

مطلب دوم اینکه: امام راتب را گفتیم اولی است بعضی احتیاط کردند که امام راتب حتما اولی است هر کسی جای امام راتب را بگیرد کانه حکم عصب را دارد.

این چند جهت دارد: یکی مزاحمت حکم سبق است چون این رحل اقامت کرده اینجا بوده و یک چائی را تصرف کرده، من سبق فی مکان فهو له، من سبق نه اینکه همین روز بلکه من که نماز جماعت می خوانم همه ی روزها مقدم هستم.

اگر کسی اشکال کند وقت مأموم جا نماز را پهن می کند مال همین نماز است و دلیل نیست که در نمازهای آینده هم باشد، در امام هم همین طور است.

احتمال نزاع بین مؤمنین هم شده است بر سر مسأله امام جماعت، و نزاع هم شده است، مواردی بوده است لذا امام راتب اولی است چون احتمال فتنه- احتمال غصب حق السبق است.

وهتک.

 استو ولی امام(ره) اولویت امام راتب را قبول نداشتند.

مطلب سوم راجع به سادات مدرک پیدا نکردیم و این جمله از امام رضا که انتم سادات الناس والعلماء ساداتکم، ولی در منابع حدیثی این روایت نیامده است، مگر اینکه بگوییم این احترام پیامبر است و یا آن حدیث که تقدمی قریشا و لاتتقدموا در ذکری شهید و کنزالعمال نقل شده ولی سند ندارد.

مطلب چهارم راجع به مقان قیام مأمومین هفت تا فرع مطرح کرده است ببینیم از ادله چه استفاده می شود.

فرع اول: اگر مأموم یک نفر باشد دست راست امام بایستد، کمی عقب تر بایستد.

فرع دوم: اگر مأمومین چند نفر هستند پشت سر بایستند.

فرع سوم: اگر مأموم یک نفر است و زن است پشت سر امام سمت راست بایستد سجده مساوی قدم باشد.

فرع چهارم: اگر مأمومین زیاد است و زن هستند پشت سر می ایستند.

فرع پنجم: اگر مأموم یک مرد و یک زن یا چند زن است مرد کنار امام و زن یا زنها پشت سر امام بایستند.

فرع ششم: اگر مأمومین چند مرد و چند زن است مردها پشت سر امام و زنها پشت سر مردها و اصتفّوا خلفه و اصتففن خلفهم.

فرع هفتم: اگر امام و مأموم زن است در یک ردیف بایستند و امام جلو نرود.

مرحوم خوئی: این ها بحث اولویت نیست بحث وجوب است چون روایات دارد یقف کذا وتقف کذا.

استاد: ما در بعضی مسائل احتیاط کردیم در معلقات که اگر مأمومین چند مرد و چند زن است مردها جلو و زنها پشت سر مردها باشند و زنها وسیله اتصال مردها با امام نشوند.

و مرحوم گلپایگانی هم این احتیاط را دارند و در مابقی مستحب می دانیم.

اما روایات بحث که آیا وجوب استفاده می شود یا وجوب؟ ولی نظر ما این است روایات راجع به مکان آداب و اولویت است. تناسب حکم و موضوع که فهم عرف است اقتضاء می کند اولویت باشد مثلا در اجتماعات صندلی را معین می کنند برای هر شخص این واجب نیست بلکه فهم عرف اولویت را می گوید است.

1- در فرع اول صحیحه محمد بن مسلم الرجل یؤم صاحبه و هو عن یمینه، مأموم سمت راست بایستد، فان کانوا اکثر من ذلک پشت سر امام بایستند[4].

2- صدوق باسناده عن محمد بن مسلم( جامع الرواة را ببینید محمد بن علی بن یونس عن محمد بن مسلم فیه ضعف، محمد بن علی ما جیلویه است که از مشایخ است و هیچ توثیقی ندارد.)

فی الرجل یؤم الرجلین، یک مرد امام دو مرد می شود، قال یتقدمهما، این دو مأموم پشت امام می ایستند و لاتقوم بین یدیهما، وسط هردو نمی ایستد، و اگر مأموم یکی باشد عن الرجلین یصلیان جماعة قال نعم یجعله عن یمینه[5]، دو نفر جماعت می خوانند درست است و یکی آن دو سمت راست بایستند. دو حکم از این روایت استفاده شد.

3- کان یقول علی(ع) المرأة خلف الرجل صف و لایکون الرجل خلف الرجل صفا اگر مأموم زن است پشت سر امام صف است و اگر مرد است پشت سر امام صف نیست بایستد. انما یکون الرجل الی جنب الرجل عن یمینه مأموم کنار سمت را بایستد[6].

4- امر( حسین بن سعید) من یسئله عن رجل صلی الی جانب رجل. حسین بن سعید گفت از آقا بپرس از کسی که کنا کسی نماز می خواند حکمش چیست؟ فقام عن یساره، مأموم کنار امام از سمت چپ ایستاده است و هو لایعلم، امام هم متوجه نیست که سمت چپش استاد، ثم علم و هو فی صلاته، امام درحال نماز متوجه شد که مأموم دست چپ ایستاده کیف یصنع قال یحوله عن یمنیه، او را بر می گرداند به دست راست و این روایت مؤید روایتی است که می گفت مأموم اگر یکی است دست راست بایستد ولی اینکه بر می گرداند به سمت راست امام معلوم می شود نمازش درست بوده است.

مرحوم خوئی این را جواب دادند که این روایت راجع به جماعت نیست، بلکه می گوید اگر کسی نماز می خواند دیگری سمت راست بخواند نه سمت چپ و ربطی به جماعت ندارد.

علاوة گفته است از راست او را برگردان چون او را موقعیت می دهی اگر سمت راست باشد و آقای خوئی قام عن یساره را به امام بر می گرداند یعنی امام نه، آدم نمازگذار یک آدم بی کاره را نباید سمت راست قزرار بدهد و موقعیت بدهد.

احتمال دارد( ابن هشام در مغنی عن را به معنای اسمی معنا کرده است) به معنای جانب یحوله عن یمینه یعنی یحوله جانب یمینه، بیارد به سمت راست خودش. یعنی نماز جماعت است و مأموم یک نفر است و سمت راست بیاورد، اینکه نمازش درست بوده تا حالا بگوییم حکم تکلیفی است.

استاد: از این روایات اولویت فهمیده می شود و عرف الزام و وجوب شرطی نمی فهمد، مثل اینکه صاحب خانه می گوید فلان جای معین بنشین و سیره هم است که اولویت دارد این مکانها اما زن اگر یک نفر باشد پشت سر امام بایستد که محل سجده به جای قدم امام یا زانوی امام قرار بگیرد: روایت این فرع:

1- الرجل اذا ام المراة کانت خلفه عن یمینه سجودها مع رکبته، اگر امام مرد امام زن باشد زن سمت راست بایستد که محل سجده ی زن مساوی زانوی امام باشد.

2- عن ابی عبدالله(ع) اصلّی المکتوبة لام اهلی، باعیالم نماز فریضه بخوانم قال: نعم، بله تکون عن یمینک، دست راست شما باشد یکون سجودها بحذاء قدمیک[7]، محل سجده او مساوی قدم های تو باشد، آن روایت مساوی زانو داشت، و جمع به تخییر می شود هردو درست است.

در بعضی روایات از جمله روایت 23 جماعت دارد: المرأة صف المراتان صف والثلاث صف، یک زن صف، دو زن صف سه زن هم صف است.

یعنی پشت سر امام باشد، و طبق روایات مخیر است که محل سجده مساوی زانو یا قدم امام باشد یا پشت سر باشد.