یک متفرعاتی از مستحبات باقی ماند که بیان کنیم:

اگر زنها مأموم هستند و زیادند پشت سر امام بایستند و روایات این مطلب را بیان کرده است:

1- کنّ النساء یصلّین مع النبی (ص) زنها متعددند، و کنّ یؤمرن ان لایرفعنر رؤسهنّ قبل الرجال دستور این بود قبل از مردها سر از سجده بر ندارند لضیق الاُذر، چو لنگ ها تنگ بود مردها جلو بود و زنها پشت سر اگر زودتر سر بردارند نگاهشان و لو به عنوان سایه پیدا نباشد، سایه به لباس نزند، چون قدیم ها شورت و شلوار رسم نبود[1].

1- عن الرجل یؤم النساء، پیش نماز مرد است و مأمومین زن، قال نعم، اشکال ندارد. قلتُ سأله عنهنّ اذا کان معهن صبیان لم یدرکه، گفتم از امام سوال کن اگر همراه زنها بچه های نابالغ هستند ایقومون معهن فی الصف او بتقدمهن، آیا با زنها در صف بایسیتند یا از زنها جلو بایستند قال: لا بل یتقدمهنّ، و ان کانوا عبیداً و لو بچه های نابالغ برده باشند.

از این روایت استفاده می شود که اگر مأموم یک رد است و یک زن و یا بیشتر، مرد سمت راست می ایستد و زنها پشت سر از روایت اول باب 23 جماعت باطلا قد همین معنا استفاده می شود.

3- روایت این است: الرجلان یؤم احدهما صاحبه، یکی امام و یکی مأموم یقوم عن یمینه، کنار دست راست می ایستد فان کانوا اکثر من ذلک یقومون خلفه[2]، اگر بیشتر باشند پشت سر می ایستند این روایت اطلاق دارد اگر مأموم یک مرد باشد زنها باشند یا نه مرد کنار امام بایستد.

4- روایت 1 باب 19 هم همین معنا است. سألته عن الرجل یصلّی مع الرجل الواحد و معهما النساء، مأموم مرد یک نفر است و زنها زیاد، قال یقوم الرجل الی جنب الرجل، مرد کنار مرد و یتخلفن النساء خلفهما[3]، زنها پشت می ایستند.

اگر مردها و زنها متعددند: اصتفوا خلفه، و اصتفت النساء خلفهم، مردها پشت امام و زنها پشت سر مردها بایستند.

حدیث یک باب 23 داشت اگر مأمومین مرد زیادند پشت سر امام هستند چه زنها باشند یا نه و اگر زنها باشند پشت سر اینها هستند.

بعضی مثلا خوئی لظهور فعل مضارع واجب می داند مرحوم شاهرودی و ماینبغی و لاینبغی را مستحب و اولویت می دانیم. ما در یک جا احتیاط واجب داریم که زنها پشت سر مردها باشند و اگر پهلوی هم در جماعت بایستند باطل نمی دانیم ولی خیلی ها باطل می دانند. و در فرادا هم کنار هم نباشند ولی در جماعت احتیاط واجب است پشت سر امام باشند.

دومین آداب: امام وسط صف جلوتر از مأمومین بایستد، سمت راست و سمت چپ نایستد، کنزالعمال روایت دارد: وسّطوا الامام وسدّ الخلل، امام را در وسط قرار بدهید و بین شما اتصال باشد فاصله نباشد. ولی در شیعه این طوری روایت نیست و اما به خاطر روایت نبوی بهتر است که در وسط بایستد نه کنار.

مطلب سوم اینکه در صف اول اهل ورع بایستند و در بین صف اول اورع و افضل دست راست بایستند.

1- لیکون الذین یلون الامام منکم اولوا لاعلام فان نسی الامام اوتعابا، قوّموه، اگر امام فراموش کند و به سختی بیفتد آنها کمک می کنند و این البته حکمت است و لو کمک نباشد بازهم مقدم باشند و افضل الصفوف اوّلها، افضل اولها مادنی الامام، افضل صفها صف اول و افضل صف اول نزدیک امام است. از همین روایت مطلب بعدی که سید عنوان کرده افضل قرب الامام استفاده می شود.

مطلب بعدی اینکه میمنه در تمام صفوف بهتر از مسیره است در حدیث است. 2- لان التیامن احبّ لکلی شئ[4]. 3- فضل میامن الصفوف علی میاسرها کفضل الجماعة علی صلاة الفرد میمنه فضلش مثل فضل جماعت بر نمز فرادا است[5].

عامه از ما بهتر صفوف را رعایت می کنند.

4- اقیموا صفوفکم فانّی ارایکم من خلفی کما ارایکم من قدّامی(ع) من شما را از پشت سر می بینم همانطور که از جلو می بینم، در روایات دارد پیامبر سایه نداشت از پشت سر هم می دید کما اینکه از جلو می دید در خواب می دید کما اینکه در بیداری می دید، این است که مقام علیت دارد و علت در معلول همیشه حضور دارد.

ادامه حدیث: و لاتخالطو، در نظم صفوف مخالطه نداشته باشید فیخالف الله بین قلوبکم مطلب بعدی صفوف به هم نزدیک باشند یعنی بیش از انسان درحال سجده بین صفوف فاصله نباشد رویات زراره در باب 62 جماعت ح1 قبلا خوانده شد که ینبغی ان تکون الصفوف تامّه متواصلة بعضها الی بعض و یکون بین الصفین ما لایتخطّی، بین دو صف فاصله به یک گام نرسد. توضیح داده یک گام را که یکون قدر ذلک مسقط جسد انسان اذا سجد انسان درحال سجده به یک گام نمی رسد.

مطلب بعدی: امام مراعات اضعف مأمومین را بکند نه زیاد طول بدهد که خسته شوند و نه زیاد سریع بخواند که نرسند.

وصایای پیامبر به حضرت امیر یکی این است: یا علی اذا صلیت فصلّی صلاة اضعف من خلفه[6]، وقتی نماز می خوانی مناسب ضعیف ترین مردم نماز بخوان.

مگر مردم خودشان بخواهند طولانی کند.

شیخ حسن نخودگی زیر برف بالای قبر امام رضا(ع) ساعت ها سجده می رفت و کبوتر روی پشتش می نشست تکان نمی خورد.

اگر قبل الامام قرائت تمام شد ذکر بخواند.

در روایت دارد: اکون مع الامام افرغ من القرائة قبل ان یفرغ، قال: ابقی آیة مجّدالله تعالی و اثنی علیه، یک آیه از قرائت نگهدار و ذکر بگو و ثنا بگو وقتی امام قرائت را تما کرد آن یک آیه را بخوان و به رکوع برو که به آیة ختم شود.

و بعضی روایات دارد سوره را تمام کن و ذکر بگو: اتّم السورة و مجّدالله و اثنی علیه حتی یفرغ این مطلب هم جزء آداب است که اگر نمازش تمام شد صبر کند تا امام و بقیه نمازشان تمام شود و عامه رعایت می کنند.

عبارت عروة این است: و ان لا یقوم الامام من مقامه بعدالتسلیم بل یبقی علی حالة المصلّی حتی یتم من خلفه صلاته من المسبوقین او الحاضرین او لو کان الامام مسافراً بل الاحوط، امام از جایش زود بعد از نماز بلند نشود بر هیئت نماز باقی بماند تا دیگران نمازشان تمام شود، آنهایی که دیر رسیدند به نماز یا نمازگذاران حاضر یا اینکه امام مسافر است و اگر می خواهد زود بلند شود نایب بگیرد کسی را که از اول نماز بوده است.

سید احتیاط کرده است ولی بعضی مثل سید مرتضی واجب دانستند.

در بعضی روایات است کسی را نایب بگیرد که از اول اقامه بوده است:

اعن الصادق(ع) لم ینبغ انّ یقدّم الا من شهد الاقامة، شایسته نیست که کسی را نایب بگیرد مگر اینکه در اقامه بوده است.

یکی از آداب این است در نماز جهریه قرائت و اذکار را به مأمومین بشنواند، ظاهرش اینکه همه بشنود. این را در بعضی روایات دارد از جمله:

1- ینبغی للامام ان یُسمع من خلفه التشهد و لایُسمعُون شیئاً[7]، امام به مأمومین بشنواند اما مأمومین صدایشان را بلند نکنند که امام بشنود.

مطلب دیگر اینکه امام در رکوع است کسی می خواهد اقتداء کند دو برابر طول بدهد تا برسد و اگر کسی دیگرآمد اعتناء نکند.

عبارت عروة: ان یطیل رکوعه اذا احسن بدخول شخص ضعف ما کان یرکع انتظار ما کان الداخلین، ثم یرفع راسه و ان احسن بداخل، احساس می کند کسی تازه وارد شده دو برابر طول بدهد و اگر کسی دیگر وارد شد اعتناء نکند.

1- عن الباقر(ع) روای می گوید انّی امام مسجدالحی، من پیش نماز مسجد قبیله ای هستم فارکع بهم، با آنها رکوعع می روم، فاسمع خفقان، من صدای پای این ها را می شنوم درحالی که راکع چه کار کنم؟ قال: اصبر رکوعک، رکوع را نگهدار و مثل رکوعک برای رکوعت مانند بساز یعنی برابر کن. فان انقطعوا اگر صدا قطع شد که هیچ و الا فانتصب قائما[8]، بلند شود.

مطلب بعدی: وقتی امام فاتحه را تمام می کند مأموم بگوید الحمدالله رب العالمین.

1- اذا کنت خلف امام فقرأ الحمد ففرغ من قرائت الحمد فقل انت الحمدالله رب العالمین و لاتقول آمین[9]، ما قبلا توضیح دادیم که چرا آمین نگوید و نماز را باطل می کند.

مطلب دیگر اینکه وقت مؤذن قدقامت الصلاة می گوید مستحب است مأمومین بلند شوند و روایت هم دارد:

1- اذا قال المؤذن قدقامت الصلاة ایقوم الصلام علی ارجلهم؟ مرد بایستند نماز بخوانند او یجلسون؟ یا بنشینند؟ حتی یأتی امامهم هنوز امام نیامده است؟ بلند شوند وقتی قدقامت الصلاة گفت.

اما مکروهات: وقوف المأموم وحده فی صف وحدة مع وجود موضوع فی الصفوف، یکی از مکروهات ایستادن تنهائی است با وجود اینکه در صف جا است، روایت داشت لاتقم کلعُثکل، تنهایی به صف نه است.

مرحوم آقای گلپایگانی می روند نجف در حجره هم مباحثه اش حاج شیخ عباس اصفهانی خواب می بیند زیارت حضرت امیر می رود می بیند ضریح تا دم سینه اش است و مقدار عسل که حضرت می فرماید بخور عرض می کند به آقا سید ابوالحسن اصفهانی ببرم می فرماید برای او دادیم و می گوید مقداری خوردم که از شیرینی عسل بیدار شدم آب خواستم و آب هم شیرین شد تا آخر عمر مزه عسل در زبانم بود. رفتم کربلا عرض کردم از پدرتان عیدی گرفتم شما هم برایم عیدی بدهید شب امام زمان را خواب می بیند نماز جماعت می خواند همه علماء و مراجع است فقط یک جا در محاذی امام باقی است که من رفتم. دلیلش هم این است که تنها مرجع مستقل بدون تکیه بر قدرت مثل ایشان در این اواخر نیامده است.